ธมฺมกถิกตฺเถรา ‘‘ยาว ติฏฺฐนฺติ สุตฺตนฺตา…เป.… โยคกฺเขมา น ธํสตี’’ติ อิทํ สุตฺตํ อาหริตฺวา ‘‘สุตฺตนฺเต รกฺขิเต สนฺเต, ปฏิปตฺติ โหติ รกฺขิตา’’ติ อิมินา วจเนน ปํสุกูลิกตฺเถเร อปฺปฏิภาเน อกํสุ ฯ อิทานิ ปริยตฺติยา อนนฺตรธานเมว อิตเรสํ อนนฺตรธานเหตูติ อิมมตฺถํ พฺยติเรกโต อนฺวยโต จ อุปมาหิ วิภาเวตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

ทุติยปมาทาทิวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

[140-150] เอกาทสมทฺวาทสมวคฺคา สุวิญฺเญยฺยา เอวฯ

13. เอกปุคฺคลวคฺควณฺณนา

[170] เอกปุคฺคลสฺสาติ เอกปุคฺคลวคฺคสฺสฯ เตนาห – ‘‘ปฐเม’’ติฯ เอโกติ คณนปริจฺเฉโท, ตโต เอว ทุติยาทิปฏิกฺเขปตฺโถฯ ปธานาสหายตฺโถปิ เอกสทฺโท โหตีติ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ ‘‘คณนปริจฺเฉโท’’ติ อาหฯ สมฺมุติยา เทสนา สมฺมุติเทสนาฯ ปรมตฺถสฺส เทสนา ปรมตฺถเทสนาฯ ตตฺถาติ สมฺมุติปรมตฺถเทสนาสุ, น สมฺมุติปรมตฺเถสุฯ เตนาห – ‘‘เอวรูปา สมฺมุติเทสนา, เอวรูปา ปรมตฺถเทสนา’’ติฯ ตตฺริทํ สมฺมุติปรมตฺถานํ ลกฺขณํ – ยสฺมิํ ภินฺเน, พุทฺธิยา วา อวยววินิพฺโภเค กเต น ตํสมญฺญา, สา ฆฏปฏาทิปฺปเภทา สมฺมุติ, ตพฺพิปริยาเยน ปรมตฺถาฯ น หิ กกฺขฬผุสนาทิสภาเว โส นโย ลพฺภติฯ ตตฺถ รูปาทิธมฺมสมูหํ สนฺตานวเสน ปวตฺตมานํ อุปาทาย ปุคฺคลโวหาโรติ ปุคฺคโลติ สมฺมุติเทสนาฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ อุปฺปาทวยวนฺโต สภาวธมฺมา น นิจฺจาติ อนิจฺจาติ อาห – ‘‘อนิจฺจนฺติ ปรมตฺถเทสนา’’ติฯ เอส นโย เสสปเทสุปิฯ นนุ ขนฺธเทสนาปิ สมฺมุติเทสนาวฯ ราสฏฺโฐ วา หิ ขนฺธฏฺโฐ โกฏฺฐาสฏฺโฐ วาติ? สจฺจเมตํ, อยํ ปน ขนฺธสมญฺญา ผสฺสาทีสุ ปวตฺตตชฺชาปญฺญตฺติ วิย ปรมตฺถสนฺนิสฺสยา ตสฺส อาสนฺนตรา, ปุคฺคลสมญฺญาทโย วิย น ทูเรติ ปรมตฺถสงฺคหา วุตฺตาฯ ขนฺธสีเสน วา ตทุปาทานสภาวธมฺมา เอว คหิตาฯ นนุ จ สภาวธมฺมา สพฺเพปิ สมฺมุติมุเขเนว เทสนํ อาโรหนฺติ, น สมุเขนาติ สพฺพาปิ เทสนา สมฺมุติเทสนาว สิยาติ? นยิทเมวํ, เทเสตพฺพธมฺมวิภาเคน เทสนาวิภาคสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ น หิ สทฺโท เกนจิ ปวตฺตินิมิตฺเตน วินา อตฺถํ ปกาเสตีติฯ

สมฺมุติวเสน เทสนํ สุตฺวาติ ‘‘อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อตฺตนฺตโป โหติ อตฺตปริตาปานุโยคมนุยุตฺโต’’ติอาทินา (ปุ. ป. 174) สมฺมุติมุเขน ปวตฺติตเทสนํ สุตมยญาณุปฺปาทวเสน สุตฺวาฯ อตฺถํ ปฏิวิชฺฌิตฺวาติ ตทนุสาเรน จตุสจฺจสงฺขาตํ อตฺถํ สห วิปสฺสนาย มคฺคปญฺญาย ปฏิวิชฺฌิตฺวาฯ โมหํ ปหายาติ ตเทกฏฺฐกิเลเสหิ สทฺธิํ อนวเสสํ โมหํ ปชหิตฺวาฯ วิเสสนฺติ อคฺคผลนิพฺพานสงฺขาตํ วิเสสํฯ เตสนฺติ ตาทิสานํ เวเนยฺยานํฯ ปรมตฺถวเสนาติ ‘‘ปญฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานี’’ติอาทินา (สํ. นิ. 5.471-476 อาทโย) ปรมตฺถธมฺมวเสนฯ เสสํ อนนฺตรนเย วุตฺตสทิสเมวฯ

ตตฺราติ ตสฺสํ สมฺมุติวเสน ปรมตฺถวเสน จ เทสนายํฯ เทสภาสากุสโลติ นานาเทสภาสาสุ กุสโลฯ ติณฺณํ เวทานนฺติ นิทสฺสนมตฺตํ, ติณฺณํ เวทานํ สิปฺปุคฺคหณฏฺฐานานมฺปีติ อธิปฺปาโยฯ เตเนว สิปฺปุคฺคหณํ ปรโต วกฺขติฯ สิปฺปานิ วา วิชฺชาฏฺฐานภาเวน เวทนฺโตคธานิ กตฺวา ‘‘ติณฺณํ เวทาน’’นฺติ วุตฺตํฯ กเถตพฺพภาเวน ฐิตานิ, น กตฺถจิ สนฺนิจิตภาเวนาติ เวทานมฺปิ กเถตพฺพภาเวเนว ฐานํ ทีเปนฺโต ‘‘คุหา ตีณิ นิหิตา น คยฺหนฺตี’’ติอาทิมิจฺฉาวาทํ ปฏิกฺขิปติฯ นานาวิธา เทสภาสา เอเตสนฺติ นานาเทสภาสาฯ

ปรโม อุตฺตโม อตฺโถ ปรมตฺโถ, ธมฺมานํ ยถาภูตสภาโวฯ โลกสงฺเกตมตฺตสิทฺธา สมฺมุติฯ ยทิ เอวํ กถํ สมฺมุติกถาย สจฺจตาติ อาห – ‘‘โลกสมฺมุติการณา’’ติ, โลกสมญฺญํ นิสฺสาย ปวตฺตนโตติ อตฺโถฯ โลกสมญฺญา หิ อภินิเวเสน วิญฺเญยฺยา, นาญฺญาปนา เอกจฺจสฺส สุตสฺส สาวนา วิย น มุสา อนติธาวิตพฺพโต ตสฺสาฯ เตนาห ภควา – ‘‘ชนปทนิรุตฺติํ นาภินิเวเสยฺย, สมญฺญํ นาติธาวเย’’ติฯ ธมฺมานนฺติ สภาวธมฺมานํฯ ภูตการณาติ ยถาภูตการณา ยถาภูตํ นิสฺสาย ปวตฺตนโตฯ สมฺมุติํ โวหรนฺตสฺสาติ ‘‘ปุคฺคโล, สตฺโต’’ติอาทินา โลกสมญฺญํ กเถนฺตสฺสฯ

หิโรตฺตปฺปทีปนตฺถนฺติ โลกปาลนกิจฺเจ หิโรตฺตปฺปธมฺเม กิจฺจโต ปกาเสตุํฯ เตสญฺหิ กิจฺจํ สตฺตสนฺตาเน เอว ปากฏํ โหตีติ ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย กถาย ตํ วตฺตพฺพํฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ

ยสฺมิญฺหิ จิตฺตุปฺปาเท กมฺมํ อุปฺปนฺนํ, ตํสนฺตาเน เอว ตสฺส ผลสฺส อุปฺปตฺติ กมฺมสฺสกตาฯ เอวญฺหิ กตวิญฺญาณนาโส อกตาคโม จ นตฺถีติ สา ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย เอว เทสนาย ทีเปตพฺพาฯ เตหิ สตฺเตหิ กาตพฺพปุญฺญกิริยา ปจฺจตฺตปุริสกาโรฯ โสปิ สนฺตานวเสน นิฏฺฐเปตพฺพโต ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย เอว กถาย ทีเปตพฺโพฯ อานนฺตริยทีปนตฺถนฺติ จุติอนนฺตรํ ผลํ อนนฺตรํ นาม, ตสฺมิํ อนนฺตเร นิยุตฺตานิ ตํนิพฺพตฺตเนน อนนฺตรกรณสีลานิ, อนนฺตรกรณปโยชนานิ วาติ อานนฺตริยานิ, มาตุฆาตาทีนิ, เตสํ ทีปนตฺถํฯ ตานิปิ หิ สนฺตานวเสน นิฏฺฐเปตพฺพโต ‘‘มาตรํ ชีวิตา โวโรเปตี’’ติอาทินา (ปฏฺฐา. 1.1.423) ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย เอว กถาย ทีเปตพฺพานิ, ตถา ‘‘โส เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรตี’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.556; 3.308; ม. นิ. 1.77; 2.309; 3.230; วิภ. 642-643) ‘‘โส อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ เอกมฺปิ ชาติ’’นฺติอาทินา (ที. นิ. 1.244-245; ม. นิ. 1.148, 384, 431; ปารา. 12), ‘‘อตฺถิ ทกฺขิณา ทายกโต วิสุชฺฌติ, โน ปฏิคฺคาหกโต’’ติอาทินา (ม. นิ. 3.381) จ ปวตฺตา พฺรหฺมวิหารปุพฺเพนิวาสทกฺขิณาวิสุทฺธิกถา ปุคฺคลาธิฏฺฐานา เอว กตฺวา ทีเปตพฺพา สตฺตสนฺตานวิสยตฺตาฯ ‘‘อฏฺฐ ปุริสปุคฺคลา (สํ. นิ. 1.249) น สมยวิมุตฺโต ปุคฺคโล’’ติอาทินา (ปุ. ป. 2) จ ปรมตฺถกถํ กเถนฺโตปิ โลกสมฺมุติยา อปฺปหานตฺถํ ปุคฺคลกถํ กเถติฯ เอเตน วุตฺตาวเสสาย กถาย ปุคฺคลาธิฏฺฐานภาเว ปโยชนํ สามญฺญวเสน สงฺคหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ กามญฺเจตํ สพฺพํ อปริญฺญาตวตฺถุกานํ วเสน วุตฺตํ, ปริญฺญาตวตฺถุกานมฺปิ ปน เอวํ เทสนา สุขาวหา โหติฯ

เอกปุคฺคโลติ วิสิฏฺฐสมาจาราปสฺสยวิรหิโต เอกปุคฺคโลฯ พุทฺธานญฺหิ สีลาทิคุเณน สเทวเก โลเก วิสิฏฺโฐ นาม โกจิ นตฺถิ, ตถา สทิโสปิ สมานกาเลฯ เตนาห – ‘‘น อิมสฺมิํ โลเก ปรสฺมิํ วา ปน พุทฺเธน เสฏฺโฐ สทิโส จ วิชฺชตี’’ติ (วิ. ว. 1047; กถา. 799), ตสฺมา สทิโสปิ โกจิ นตฺถิฯ หีโนปิ อปสฺสยภูโต นตฺเถวฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘วิสิฏฺฐสมาจาราปสฺสยวิรหิโต เอกปุคฺคโล’’ติฯ

เย จ สีลาทิคุเณหิ นตฺถิ เอเตสํ สมาติ อสมา, ปุริมกา สมฺมาสมฺพุทฺธาฯ เตหิ สโม มชฺเฌ ภินฺนสุวณฺณเนกฺขํ วิย นิพฺพิสิฏฺโฐติ อสมสมฏฺเฐนปิ เอกปุคฺคโล อญฺญสฺส ตาทิสสฺส อภาวาฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อสทิสฏฺเฐนา’’ติอาทิฯ

สตฺตโลโก อธิปฺเปโต สตฺตนิกาเย อุปฺปชฺชนโตฯ มนุสฺสโลเก เอว อุปฺปชฺชติ เทวพฺรหฺมโลกานํ พุทฺธานํ อุปฺปตฺติยา อโนกาสภาวโตฯ กามเทวโลเก ตาว นุปฺปชฺชติ พฺรหฺมจริยวาสสฺส อฏฺฐานภาวโต ตถา อนจฺฉริยภาวโตฯ อจฺฉริยธมฺมา หิ พุทฺธา ภควนฺโตฯ เตสํ สา อจฺฉริยธมฺมตา เทวตฺตภาเว ฐิตานํ โลเก น ปากฏา โหติ ยถา มนุสฺสภูตานํฯ เทวภูเต หิ สมฺมาสมฺพุทฺเธ ทิสฺสมานํ พุทฺธานุภาวํ เทวานุภาวโตว โลเก ทหติ, น พุทฺธานุภาวโตฯ ตถา สติ ‘‘อยํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ นาธิมุจฺจติ น สมฺปสีทติ, อิสฺสรกุตฺตคฺคาหํ น วิสฺสชฺเชติ, เทวตฺตภาวสฺส จ จิรกาลาวฏฺฐานโต เอกจฺจสสฺสตวาทโต น ปริมุจฺจติฯ พฺรหฺมโลเก นุปฺปชฺชตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ สตฺตานํ ตาทิสคฺคาหวินิโมจนตฺถญฺหิ พุทฺธา ภควนฺโต มนุสฺสสุคติยํเยว อุปฺปชฺชนฺติ, น เทวสุคติยํฯ ยสฺมา อิมํ จกฺกวาฬํ มชฺเฌ กตฺวา อิมินา สทฺธิํ จกฺกวาฬานํ ทสสหสฺสสฺเสว ชาติกฺเขตฺตภาโว ทีปิโต อิโต อญฺญสฺส พุทฺธานํ อุปฺปตฺติฏฺฐานสฺส เตปิฏเก พุทฺธวจเน อาคตฏฺฐานสฺส อภาวโตฯ ตสฺมา วุตฺตํ – ‘‘อิมสฺมิํเยว จกฺกวาเฬ อุปฺปชฺชตี’’ติฯ

อิธ อุปฺปชฺชนฺโตปิ กสฺมา ชมฺพุทีเป เอว อุปฺปชฺชติ, น เสสทีเปสูติ? เกจิ ตาว อาหุ – ‘‘ยสฺมา ปถวิยา นาภิภูตา พุทฺธภาวสหา อจลฏฺฐานภูตา โพธิมณฺฑภูมิ ชมฺพุทีเป เอว , ตสฺมา ชมฺพุทีเป เอว อุปฺปชฺชตี’’ติฯ เอเตเนว ‘‘ตตฺถ มชฺฌิมเทเส เอว อุปฺปชฺชตี’’ติ เอตมฺปิ สํวณฺณิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ ตถา อิตเรสมฺปิ อวิชหิตฏฺฐานานํ ตตฺเถว ลพฺภนโตฯ ยสฺมา ปุริมพุทฺธานํ มหาโพธิสตฺตานํ ปจฺเจกพุทฺธานญฺจ นิพฺพตฺติยา สาวกโพธิสตฺตานํ สาวกโพธิยา อภินีหาโร สาวกปารมิยา สมฺภรณปริปาจนญฺจ พุทฺธกฺเขตฺตภูเต อิมสฺมิํเยว จกฺกวาเฬ ชมฺพุทีเป เอว อิชฺฌติ, น อญฺญตฺถฯ เวเนยฺยชนวินยนตฺโถ จ พุทฺธุปฺปาโท, ตสฺมา อคฺคสาวกมหาสาวกาทิเวเนยฺยวิเสสาเปกฺขาย อิมสฺมิํ ชมฺพุทีเป เอว พุทฺธา นิพฺพตฺตนฺติ, น เสสทีเปสุฯ

อยญฺจ นโย สพฺพพุทฺธานํ อาจิณฺณสมาจิณฺโณติ เตสํ อุตฺตมปุริสานํ ตตฺเถว อุปฺปตฺติ สมฺปตฺติจกฺกานํ วิย อญฺญมญฺญูปนิสฺสยตาย ทฏฺฐพฺพาฯ เตน วุตฺตํ – อฏฺฐกถายํ ‘‘ตีสุ ทีเปสุ พุทฺธา น นิพฺพตฺตนฺติ, ชมฺพุทีเป เอว นิพฺพตฺตนฺตีติ ทีปํ ปสฺสี’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.17; พุ. วํ. อฏฺฐ. 27 อวิทูเรนิทานกถา)ฯ

อุภยมฺปิทํ วิปฺปกตวจนเมว อุปฺปาทกิริยาย วตฺตมานกาลิกตฺตาฯ อุปฺปชฺชมาโนติ วา อุปฺปชฺชิตุํ สมตฺโถฯ สตฺติอตฺโถ จายํ มาน-สทฺโทฯ ยาวตา หิ สามตฺถิเยน มหาโพธิสตฺตานํ จริมภเว อุปฺปตฺติ อิจฺฉิตพฺพา, ตตฺถเกน โพธิสมฺภารสมฺภูเตน ปริปุณฺเณน สมนฺนาคโตติ อตฺโถฯ เภโทติ วิเสโสฯ ตเมว หิ ติวิธํ วิเสสํ ทสฺเสตุํ – ‘‘เอส หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตสฺส มหาภินีหารสฺส สิทฺธกาลโต ปฏฺฐาย มหาโพธิสตฺโต พุทฺธภาวาย นิยตภาวปฺปตฺตตาย โพธิสมฺภารปฏิปทํ ปฏิปชฺชมาโน ยถาวุตฺตสามตฺถิยโยเคน อุปฺปชฺชมาโน นามาติ อตฺโถ อุปฺปาทสฺส เอกนฺติกตฺตาฯ ปริเยสนฺโตติ วิจินนฺโตฯ ปริปกฺกคเต ญาเณติ อิมินา ตโต ปุพฺเพ ญาณสฺส อปริปกฺกตาย เอว ลทฺธาวสราย กมฺมปิโลติยา วเสน โพธิสตฺโต ตถา มหาปธานํ ปทหีติ ทสฺเสติฯ อรหตฺตผลกฺขเณ อุปฺปนฺโน นาม ‘‘อุปฺปนฺโน โหตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตาฯ อาคโตว นาม เหตุสมฺปทาย สมฺมเทว นิปฺผนฺนตฺตาฯ

หิตตฺถายาติ โลกิยโลกุตฺตรสฺส หิตสฺส สิทฺธิยาฯ สุขตฺถายาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ตสฺสาติ ตสฺส สตฺตโลกสฺสฯ โส ปนายํ สตฺตโลโก เยน อนุกฺกเมน ธมฺมาภิสมยํ ปาปุณิ, ตํ เตเนว อนุกฺกเมน ทสฺเสนฺโต ‘‘มหาโพธิมณฺเฑ’’ติอาทิมาหฯ ยาวชฺชทิวสาติ เอตฺถ อชฺช-สทฺเทน สาสนสฺส อวฏฺฐานกาลํ วทติฯ เทวมนุสฺสานนฺติ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทโสติ ทสฺเสตุํ – ‘‘น เกวล’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ เอเตสมฺปีติ นาคสุปณฺณาทีนมฺปิฯ

อยํ ปุจฺฉาติ อิมินา ‘‘กตโม’’ติ ปทสฺส สามญฺญโต ปุจฺฉาภาโว ทสฺสิโต, น วิเสสโตติ ตสฺส ปุจฺฉาวิเสสภาวญาปนตฺถํ มหานิทฺเทเส (มหานิ. 150) อาคตา สพฺพาปิ ปุจฺฉา อตฺถุทฺธารนเยน ทสฺเสติ ‘‘ปุจฺฉา จ นาเมสา’’ติอาทินาฯ อทิฏฺฐํ โชตียติ เอตายาติ อทิฏฺฐโชตนาฯ ทิฏฺฐํ สํสนฺทียติ เอตายาติ ทิฏฺฐสํสนฺทนาฯ

สํสนฺทนญฺจ สากจฺฉาวเสน วินิจฺฉยกรณํฯ วิมติํ ฉินฺทติ เอตายาติ วิมติจฺเฉทนาฯ อนุมติยา ปุจฺฉา อนุมติปุจฺฉาฯ ‘‘ตํ กิํ มญฺญถ, ภิกฺขเว’’ติอาทิ ปุจฺฉาย ‘‘กา ตุมฺหากํ อนุมตี’’ติ อนุมติ ปุจฺฉิตา โหติฯ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาติ กเถตุกมฺยตาย ปุจฺฉาฯ ลกฺขณนฺติ ญาตุํ อิจฺฉิโต โย โกจิ สภาโวฯ อญฺญาตนฺติ เยน เกนจิ ญาเณน อญฺญาตภาวมาหฯ อทิฏฺฐนฺติ ทสฺสนภูเตน ญาเณน ปจฺจกฺขํ วิย อทิฏฺฐตํฯ อตุลิตนฺติ ‘‘เอตฺตกํ เอต’’นฺติ ตุลาภูเตน อตุลิตตํฯ อตีริตนฺติ ตีรณภูเตน อกตญาณกิริยาสมาปนตํฯ อวิภูตนฺติ ญาณสฺส อปากฏภาวํฯ อวิภาวิตนฺติ ญาเณน อปากฏกตภาวํฯ

เยหิ คุณวิเสเสหิ นิมิตฺตภูเตหิ ภควติ ‘‘ตถาคโต’’ติ อยํ สมญฺญา ปวตฺตา, ตํทสฺสนตฺถํ ‘‘อฏฺฐหิ การเณหิ ภควา ตถาคโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ คุณวิเสสเนมิตฺติกาเนว หิ ภควโต สพฺพานิ นามานิฯ ยถาห –

‘‘อสงฺเขฺยยฺยานิ นามานิ, สคุเณน มเหสิโน;

คุเณน นามมุทฺเธยฺยํ, อปิ นามสหสฺสโต’’ติฯ (ธ. ส. อฏฺฐ. 1313; อุทา. อฏฺฐ. 53; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 1.1.76);

ตถา อาคโตติ เอตฺถ อาการนิยมนวเสน โอปมฺมสมฺปฏิปาทนตฺโถ ตถา-สทฺโทฯ สามญฺญโชตนาปิ หิ วิเสเส อวติฏฺฐตีติฯ ปฏิปทาคมนตฺโถ อาคต-สทฺโท, น ญาณคมนตฺโถ ‘‘ตถลกฺขณํ อาคโต’’ติอาทีสุ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.7; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.12; สํ. นิ. อฏฺฐ. 2.3.78; อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.170; อุทา. อฏฺฐ. 18) วิย, นาปิ กายคมนตฺโถ ‘‘อาคโต โข มหาสมโณ, มคธานํ คิริพฺพช’’นฺติอาทีสุ (มหาว. 63) วิยฯ ตตฺถ ยทาการนิยมนวเสน โอปมฺมสมฺปฏิปาทนตฺโถ ตถา-สทฺโท, ตํกรุณาปธานตฺตา มหากรุณามุเขน ปุริมพุทฺธานํ อาคมนปฺปฏิปทํ อุทาหรณวเสน สามญฺญโต ทสฺเสนฺโต ยํ-ตํ-สทฺทานํ เอกนฺตสมฺพนฺธภาวโต ‘‘ยถา สพฺพโลก…เป.… อาคตา’’ติ สาธารณโต วตฺวา ปุน ตํ ปฏิปทํ มหาปธานสุตฺตาทีสุ (ที. นิ. 2.1 อาทโย) สมฺพหุลนิทฺเทเสน สุปากฏานํ อาสนฺนานญฺจ วิปสฺสิอาทีนํ ฉนฺนํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ วเสน นิทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา วิปสฺสี ภควา’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ เยน อภินีหาเรนาติ มนุสฺสตฺตลิงฺคสมฺปตฺติเหตุสตฺถุทสฺสนปพฺพชฺชาอภิญฺญาทิคุณสมฺปตฺติอธิการจฺฉนฺทานํ วเสน อฏฺฐงฺคสมนฺนาคเตน มหาปณิธาเนนฯ สพฺเพสญฺหิ พุทฺธานํ กายปฺปณิธานํ อิมินาว อภินีหาเรน สมิชฺฌตีติฯ เอวํ มหาภินีหารวิเสเสน ‘‘ตถาคโต’’ติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปารมิปูรณวเสน ทสฺเสตุํ – ‘‘ยถา วิปสฺสี ภควา…เป.… กสฺสโป ภควา ทานปารมิํ ปูเรตฺวา’’ติอาทิมาหฯ

เอตฺถ จ สุตฺตนฺติกานํ มหาโพธิปฺปฏิปทาย โกสลฺลชนนตฺถํ กา ปเนตา ปารมิโย, เกนฏฺเฐน ปารมิโย, กติวิธา เจตา, โก ตาสํ กโม, กานิ ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐานานิ, โก ปจฺจโย, โก สํกิเลโส, กิํ โวทานํ, โก ปฏิปกฺโข, กา ปฏิปตฺติ, โก วิภาโค, โก สงฺคโห, โก สมฺปาทนูปาโย, กิตฺตเกน กาเลน สมฺปาทนํ, โก อานิสํโส, กิญฺเจตาสํ ผลนฺติ ปารมีสุ อยํ วิตฺถารกถา เวทิตพฺพาฯ สา ปเนสา อิจฺฉนฺเตน ทีฆาคมฏีกายํ (ที. นิ. ฏี. 1.7) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา, น อิธ ทสฺสิตาฯ ยถาวุตฺตาย ปฏิปทาย ยถาวุตฺตวิภาคานํ ปารมีนํ ปูริตภาวํ สนฺธายาห – ‘‘สมติํส ปารมิโย ปูเรตฺวา’’ติฯ

สติปิ มหาปริจฺจาคานํ ทานปารมิภาเว ปริจฺจาควิเสสภาวทสฺสนตฺถญฺเจว สุทุกฺกรภาวทสฺสนตฺถญฺจ มหาปริจฺจาเคหิ วิสุํ คหณํฯ ตโตเยว จ องฺคปริจฺจาคโต วิสุํ นยนปริจฺจาคคฺคหณํ, ปริจฺจาคภาวสามญฺเญปิ ธนรชฺชปริจฺจาคโต ปุตฺตทารปริจฺจาคคฺคหณญฺจ กตํฯ คตปจฺจาคติกวตฺตสงฺขาตาย ปุพฺพภาคปฺปฏิปทาย สทฺธิํ อภิญฺญาสมาปตฺตินิปฺผาทนํ ปุพฺพโยโคฯ ทานาทีสุเยว สาติสยปฺปฏิปตฺตินิปฺผาทนํ ปุพฺพจริยา, ยา วา จริยาปิฏกสงฺคหิตาฯ ‘‘อภินีหาโร ปุพฺพโยโค, ทานาทิปฺปฏิปตฺติ วา กายวิเวกวเสน เอกจริยา วา ปุพฺพจริยา’’ติ เกจิฯ ทานาทีนญฺเจว อปฺปิจฺฉตาทีนญฺจ สํสารนิพฺพาเนสุ อาทีนวานิสํสานญฺจ วิภาวนวเสน สตฺตานํ โพธิตฺตเย ปติฏฺฐาปนปริปาจนวเสน จ ปวตฺตา กถา ธมฺมกฺขานํฯ ญาตีนํ อตฺถจริยา ญาตตฺถจริยาฯ สาปิ กรุณายนวเสเนวฯ อาทิ-สทฺเทน โลกตฺถจริยาทโย สงฺคณฺหาติฯ กมฺมสฺสกตญาณวเสน อนวชฺชกมฺมายตนสิปฺปายตนวิชฺชาฏฺฐานปริจยวเสน ขนฺธายตนาทิปริจยวเสน ลกฺขณตฺตยตีรณวเสน จ ญาณจาโร พุทฺธิจริยาฯ

สา ปน อตฺถโต ปญฺญาปารมีเยว, ญาณสมฺภารทสฺสนตฺถํ วิสุํ คหณํฯ โกฏีติ ปริยนฺโต, อุกฺกํโสติ อตฺโถฯ จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน ภาเวตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ ภาเวตฺวาติ อุปฺปาเทตฺวาฯ พฺรูเหตฺวาติ วฑฺเฒตฺวาฯ สติปฏฺฐานาทิคฺคหเณน อาคมนปฺปฏิปทํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา ทสฺเสติฯ วิปสฺสนาสหคตา เอว วา สติปฏฺฐานาทโย ทฏฺฐพฺพาฯ เอตฺถ จ ‘‘เยน อภินีหาเรนา’’ติอาทินา อาคมนปฺปฏิปทาย อาทิํ ทสฺเสติ, ‘‘ทานปารมิ’’นฺติอาทินา มชฺฌํ, ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน’’ติอาทินา ปริโยสานนฺติ เวทิตพฺพํฯ

สมฺปติชาโตติ มุหุตฺตชาโต นิกฺขนฺตมตฺโตฯ นิกฺขนฺตมตฺตญฺหิ มหาสตฺตํ ปฐมํ พฺรหฺมาโน สุวณฺณชาเลน ปฏิคฺคณฺหิํสุ, เตสํ หตฺถโต จตฺตาโร มหาราชาโน อชินปฺปเวณิยา, เตสํ หตฺถโต มนุสฺสา ทุกูลจุมฺพฏเกน ปฏิคฺคณฺหิํสุ, มนุสฺสานํ หตฺถโต มุจฺจิตฺวา ปถวิยํ ปติฏฺฐิโตฯ ยถาหาติอาทินา มหาปทานเทสนาย วุตฺตวจนํ นิทสฺเสติฯ เสตมฺหิ ฉตฺเตติ ทิพฺพเสตจฺฉตฺเตฯ อนุธาริยมาเนติ ธาริยมาเนฯ เอตฺถ จ ฉตฺตคฺคหเณเนว ขคฺคาทีนิ ปญฺจ กกุธภณฺฑานิ วุตฺตาเนวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ขคฺคตาลวณฺฏโมรหตฺถกวาลพีชนิอุณฺหีสปฏฺฏาปิ หิ ฉตฺเตน สห ตทา อุปฏฺฐิตา อเหสุํฯ ฉตฺตาทีนิเยว จ ตทา ปญฺญายิํสุ, น ฉตฺตาทิคฺคาหกาฯ สพฺพา จ ทิสาติ ทส ทิสา, นยิทํ สพฺพทิสาวิโลกนํ สตฺตปทวีติหารุตฺตรกาลํฯ มหาสตฺโต หิ มนุสฺสานํ หตฺถโต มุจฺจิตฺวา ปุรตฺถิมํ ทิสํ โอโลเกสิ, ตตฺถ เทวมนุสฺสา คนฺธมาลาทีหิ ปูชยมานา, ‘‘มหาปุริส, อิธ ตุมฺเหหิ สทิโสปิ นตฺถิ, กุโต อุตฺตริตโร’’ติ อาหํสุฯ เอวํ จตสฺโส ทิสา จตสฺโส อนุทิสา เหฏฺฐา อุปรีติ สพฺพา ทิสา อนุวิโลเกตฺวา สพฺพตฺถ อตฺตนา สทิสํ อทิสฺวา ‘‘อยํ อุตฺตรา ทิสา’’ติ สตฺตปทวีติหาเรน อคมาสิฯ อาสภินฺติ อุตฺตมํฯ อคฺโคติ สพฺพปฐโมฯ เชฏฺโฐติ เสฏฺโฐติ จ ตสฺเสว เววจนํฯ อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโวติ อิมสฺมิํ อตฺตภาเว ปตฺตพฺพํ อรหตฺตํ พฺยากาสิฯ ‘‘อเนเกสํ วิเสสาธิคมานํ ปุพฺพนิมิตฺตภาเวนา’’ติ สํขิตฺเตน วุตฺตมตฺถํ ‘‘ยญฺหี’’ติอาทินา วิตฺถารโต ทสฺเสติฯ ตตฺถ เอตฺถาติ –

‘‘อเนกสาขญฺจ สหสฺสมณฺฑลํ,

ฉตฺตํ มรู ธารยุมนฺตลิกฺเข;

สุวณฺณทณฺฑา วีติปตนฺติ จามรา,

น ทิสฺสเร จามรฉตฺตคาหกา’’ติฯ (สุ. นิ. 693) –

อิมิสฺสา คาถายฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณเมว สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตจารตาย อนาวรณญาณนฺติ อาห – ‘‘สพฺพญฺญุตานาวรณญาณปฏิลาภสฺสา’’ติฯ ตถา อยํ ภควาปิ คโต…เป.… ปุพฺพนิมิตฺตภาเวนาติ เอเตน อภิชาติยํ ธมฺมตาวเสน อุปฺปชฺชนกวิเสสา สพฺพโพธิสตฺตานํ สาธารณาติ ทสฺเสติฯ ปารมิตานิสฺสนฺทา หิ เตติฯ

วิกฺกมีติ อคมาสิฯ มรูติ เทวาฯ สมาติ วิโลกนสมตาย สมา สทิสิโยฯ มหาปุริโส หิ ยถา เอกํ ทิสํ วิโลเกสิ, เอวํ เสสทิสาปิ, น กตฺถจิ วิโลกเน วิพนฺโธ ตสฺส อโหสีติฯ สมาติ วา วิโลเกตุํ ยุตฺตาติ อตฺโถฯ น หิ ตทา โพธิสตฺตสฺส วิรูปพีภจฺฉวิสมรูปานิ วิโลเกตุํ อยุตฺตานิ ทิสาสุ อุปฏฺฐหนฺตีติฯ

‘‘เอวํ ตถา คโต’’ติ กายคมนฏฺเฐน คตสทฺเทน ตถาคตสทฺทํ นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ ญาณคมนฏฺเฐน ตํ ทสฺเสตุํ – ‘‘อถ วา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ เนกฺขมฺเมนาติ อโลภปฺปธาเนน กุสลจิตฺตุปฺปาเทนฯ กุสลา หิ ธมฺมา อิธ เนกฺขมฺมํ, น ปพฺพชฺชาทโยฯ ‘‘ปฐมชฺฌาเนนา’’ติ จ วทนฺติฯ ปหายาติ ปชหิตฺวาฯ คโต อธิคโต, ปฏิปนฺโน อุตฺตริวิเสสนฺติ อตฺโถฯ ปหายาติ วา ปหานเหตุ, ปหานลกฺขณํ วาฯ เหตุลกฺขณตฺโถ หิ อยํ ปหายสทฺโทฯ กามจฺฉนฺทาทิปฺปหานเหตุกญฺหิ ‘‘คโต’’ติ เอตฺถ วุตฺตํ คมนํ อวโพโธ, ปฏิปตฺติ เอว วา กามจฺฉนฺทาทิปฺปหาเนน จ ลกฺขียติฯ เอส นโย ปทาเลตฺวาติอาทีสุปิฯ อพฺยาปาเทนาติ เมตฺตายฯ อาโลกสญฺญายาติ วิภูตํ กตฺวา มนสิกรเณน อุปฏฺฐิตอาโลกสญฺชานเนนฯ อวิกฺเขเปนาติ สมาธินาฯ ธมฺมววตฺถาเนนาติ กุสลาทิธมฺมานํ ยาถาวนิจฺฉเยนฯ ‘‘สปฺปจฺจยนามรูปววตฺถาเนนา’’ติปิ วทนฺติฯ

เอวํ กามจฺฉนฺทาทินีวรณปฺปหาเนน ‘‘อภิชฺฌํ โลเก ปหายา’’ติอาทินา (วิภ. 508) วุตฺตาย ปฐมชฺฌานสฺส ปุพฺพภาคปฺปฏิปทาย ภควโต ตถาคตภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สห อุปาเยน อฏฺฐหิ สมาปตฺตีหิ อฏฺฐารสหิ จ มหาวิปสฺสนาหิ ตํ ทสฺเสตุํ – ‘‘ญาเณนา’’ติอาทิมาหฯ นามรูปปริคฺคหกงฺขาวิตรณานญฺหิ วิพนฺธภูตสฺส โมหสฺส ทูรีกรเณน ญาตปริญฺญายํ ฐิตสฺส อนิจฺจสญฺญาทโย สิชฺฌนฺติ, ตถา ฌานสมาปตฺตีสุ อภิรตินิมิตฺเตน ปาโมชฺเชน ตตฺถ อนภิรติยา วิโนทิตาย ฌานาทีนํ สมธิคโมติ สมาปตฺติวิปสฺสนานํ อรติวิโนทนอวิชฺชาปทาลนาทิอุปาโย, อุปฺปฏิปาฏินิทฺเทโส ปน นีวรณสภาวาย อวิชฺชาย เหฏฺฐา นีวรเณสุปิ สงฺคหทสฺสนตฺถนฺติ ทฏฺฐพฺโพฯ สมาปตฺติวิหารปฺปเวสวิพนฺธเนน นีวรณานิ กวาฏสทิสานีติ อาห – ‘‘นีวรณกวาฏํ อุคฺฆาเฏตฺวา’’ติฯ

‘‘รตฺติํ วิตกฺเกตฺวา วิจาเรตฺวา ทิวา กมฺมนฺเต ปโยเชตี’’ติ (ม. นิ. 1.251) วุตฺตฏฺฐาเน วิตกฺกวิจารา ธูมายนา อธิปฺเปตาติ อาห – ‘‘วิตกฺกวิจารธูม’’นฺติฯ กิญฺจาปิ ปฐมชฺฌานูปจาเรเยว ทุกฺขํ, จตุตฺถชฺฌาโนปจาเรเยว จ สุขํ ปหียติ, อติสยปฺปหานํ ปน สนฺธายาห – ‘‘จตุตฺถชฺฌาเนน สุขทุกฺขํ ปหายา’’ติฯ รูปสญฺญาติ สญฺญาสีเสน รูปาวจรชฺฌานานิ เจว ตทารมฺมณานิ จ วุตฺตานิฯ รูปาวจรชฺฌานมฺปิ หิ ‘‘รูป’’นฺติ วุจฺจติ อุตฺตรปทโลเปน ‘‘รูปี รูปานิ ปสฺสตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 2.248; 3.312; ธ. ส. 248; ปฏิ. ม. 1.209)ฯ ตสฺส อารมฺมณมฺปิ กสิณรูปํ ‘‘รูป’’นฺติ วุจฺจติ ปุริมปทโลเปน ‘‘พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ สุวณฺณทุพฺพณฺณานี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.173-174; ม. นิ. 2.249; ธ. ส. 244-245)ฯ ตสฺมา อิธ รูเป รูปชฺฌาเน ตํสหคตสญฺญา รูปสญฺญาติ เอวํ สญฺญาสีเสน รูปาวจรชฺฌานานิ วุตฺตานิฯ รูปํ สญฺญา อสฺสาติ รูปสญฺญํ, รูปสฺส นามนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เอวํ ปถวีกสิณาทิเภทสฺส ตทารมฺมณสฺส เจตํ อธิวจนนฺติ เวทิตพฺพํฯ ปฏิฆสญฺญาติ จกฺขาทีนํ วตฺถูนํ รูปาทีนํ อารมฺมณานญฺจ ปฏิฆาเตน ปฏิหนเนน วิสยิวิสยสโมธาเน สมุปฺปนฺนา ทฺวิปญฺจวิญฺญาณสหคตา สญฺญา ปฏิฆสญฺญาฯ นานตฺตสญฺญาโยติ นานตฺเต โคจเร ปวตฺตา สญฺญา, นานตฺตา วา สญฺญา นานตฺตสญฺญา, อฏฺฐ กามาวจรกุสลสญฺญา, ทฺวาทส อกุสลสญฺญา, เอกาทส กามาวจรกุสลวิปากสญฺญา, ทฺเว อกุสลวิปากสญฺญา, เอกาทส กามาวจรกิริยสญฺญาติ เอตาสํ จตุจตฺตาลีสสญฺญานเมตํ อธิวจนํฯ

เอตา หิ ยสฺมา รูปสญฺญาทิเภเท นานตฺเต นานาสภาเว โคจเร ปวตฺตนฺติ, ยสฺมา จ นานตฺตา นานาสภาวา อญฺญมญฺญํ อสทิสา, ตสฺมา ‘‘นานตฺตสญฺญา’’ติ วุจฺจนฺติฯ

อนิจฺจสฺส, อนิจฺจนฺติ วา อนุปสฺสนา อนิจฺจานุปสฺสนา, เตภูมกธมฺมานํ อนิจฺจตํ คเหตฺวา ปวตฺตาย อนุปสฺสนาเยตํ นามํฯ นิจฺจสญฺญนฺติ สงฺขตธมฺเม ‘‘นิจฺจา สสฺสตา’’ติ ปวตฺตํ มิจฺฉาสญฺญํฯ สญฺญาสีเสน ทิฏฺฐิจิตฺตานมฺปิ คหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ เอส นโย อิโต ปเรสุปิฯ นิพฺพิทานุปสฺสนายาติ สงฺขาเรสุ นิพฺพิชฺชนากาเรน ปวตฺตาย อนุปสฺสนายฯ นนฺทินฺติ สปฺปีติกตณฺหํฯ วิราคานุปสฺสนายาติ สงฺขาเรสุ วิรชฺชนากาเรน ปวตฺตาย อนุปสฺสนายฯ นิโรธานุปสฺสนายาติ สงฺขารานํ นิโรธสฺส อนุปสฺสนายฯ ‘‘เต สงฺขารา นิรุชฺฌนฺติเยว, อายติํ สมุทยวเสน น อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ เอวํ วา อนุปสฺสนา นิโรธานุปสฺสนาฯ เตเนวาห – ‘‘นิโรธานุปสฺสนาย นิโรเธติ, โน สมุเทตี’’ติฯ มุจฺจิตุกมฺยตา หิ อยํ พลปฺปตฺตาติฯ ปฏินิสฺสชฺชนากาเรน ปวตฺตา อนุปสฺสนา ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาฯ ปฏิสงฺขา สนฺติฏฺฐนา หิ อยํฯ อาทานนฺติ นิจฺจาทิวเสน คหณํฯ สนฺตติสมูหกิจฺจารมฺมณานํ วเสน เอกตฺตคฺคหณํ ฆนสญฺญาฯ อายูหนํ อภิสงฺขรณํฯ อวตฺถาวิเสสาปตฺติ วิปริณาโมฯ ธุวสญฺญนฺติ ถิรภาวคฺคหณํฯ นิมิตฺตนฺติ สมูหาทิฆนวเสน สกิจฺจปริจฺเฉทตาย จ สงฺขารานํ สวิคฺคหคฺคหณํฯ ปณิธินฺติ ราคาทิปณิธิํฯ สา ปนตฺถโต ตณฺหาวเสน สงฺขาเรสุ นนฺทิตาฯ อภินิเวสนฺติ อตฺตานุทิฏฺฐิํฯ

อนิจฺจทุกฺขาทิวเสน สพฺพธมฺมตีรณํ อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนาฯ สาราทานาภินิเวสนฺติ อสาเร สารคฺคหณวิปลฺลาสํฯ อิสฺสรกุตฺตาทิวเสน โลโก สมุปฺปนฺโนติ อภินิเวโส สมฺโมหาภินิเวโส ฯ เกจิ ปน ‘‘อโหสิํ นุ โข อหมตีตมทฺธานนฺติอาทินา ปวตฺตสํสยาปตฺติ สมฺโมหาภินิเวโส’’ติ วทนฺติฯ สงฺขาเรสุ เลณตาณภาวคฺคหณํ อาลยาภินิเวโสฯ ‘‘อาลยรตา อาลยสมฺมุทิตา’’ติ (ที. นิ. 2.64; ม. นิ. 1.281; 2.337; สํ. นิ. 1.172; มหาว. 7) วจนโต อาลโย ตณฺหา, สาเยว จกฺขาทีสุ รูปาทีสุ จ อภินิเวสวเสน ปวตฺติยา อาลยาภินิเวโสติ เกจิฯ ‘‘เอวํวิธา สงฺขารา ปฏินิสฺสชฺชียนฺตี’’ติ ปวตฺตํ ญาณํ ปฏิสงฺขานุปสฺสนาฯ วฏฺฏโต วิคตตฺตา วิวฏฺฏํ, นิพฺพานํฯ ตตฺถ อารมฺมณกรณสงฺขาเตน อนุปสฺสเนน ปวตฺติยา วิวฏฺฏานุปสฺสนา, โคตฺรภูฯ

สํโยคาภินิเวสนฺติ สํยุชฺชนวเสน สงฺขาเรสุ อภินิวิสนํฯ ทิฏฺเฐกฏฺเฐติ ทิฏฺฐิยา สหชาเตกฏฺเฐ ปหาเนกฏฺเฐ จฯ โอฬาริเกติ อุปริมคฺควชฺเฌ กิเลเส อเปกฺขิตฺวา วุตฺตํ, อญฺญถา ทสฺสนปหาตพฺพาปิ ทุติยมคฺควชฺเฌหิ โอฬาริกาติฯ อณุสหคเตติ อณุภูเตฯ อิทํ เหฏฺฐิมมคฺควชฺเฌ อเปกฺขิตฺวา วุตฺตํฯ สพฺพกิเลเสติ อวสิฏฺฐสพฺพกิเลเสฯ น หิ ปฐมาทิมคฺเคหิปิ ปหีนา กิเลสา ปุน ปหียนฺตีติฯ

กกฺขฬตฺตํ กถินภาโวฯ ปคฺฆรณํ ทฺรวภาโวฯ โลกิยวายุนา ภสฺตาย วิย เยน ตํตํกลาปสฺส อุทฺธุมายนํ, ถทฺธภาโว วา, ตํ วิตฺถมฺภนํฯ วิชฺชมาเนปิ กลาปนฺตรภูตานํ กลาปนฺตรภูเตหิ ผุฏฺฐภาเว ตํตํภูตวิวิตฺตตา รูปปริยนฺโต อากาโสติ เยสํ โย ปริจฺเฉโท, เตหิ โส อสมฺผุฏฺโฐว, อญฺญถา ภูตานํ ปริจฺเฉทภาโว น สิยา พฺยาปิตภาวาปตฺติโตฯ ยสฺมิํ กลาเป ภูตานํ ปริจฺเฉโท, เตหิ อสมฺผุฏฺฐภาโว อสมฺผุฏฺฐลกฺขณํฯ เตนาห – ภควา อากาสธาตุนิทฺเทเส (ธ. ส. 637) ‘‘อสมฺผุฏฺโฐ จตูหิ มหาภูเตหี’’ติฯ

วิโรธิปจฺจยสนฺนิปาเต วิสทิสุปฺปตฺติ รุปฺปนํฯ เจตนาปธานตฺตา สงฺขารกฺขนฺธธมฺมานํ เจตนาวเสเนตํ วุตฺตํ – ‘‘สงฺขารานํ อภิสงฺขรณลกฺขณ’’นฺติฯ ตถา หิ สุตฺตนฺตภาชนีเย สงฺขารกฺขนฺธวิภงฺเค (วิภ. 92) ‘‘จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา’’ติอาทินา เจตนาว วิภตฺตาฯ อภิสงฺขรลกฺขณา จ เจตนาฯ ยถาห – ‘‘ตตฺถ กตโม ปุญฺญาภิสงฺขาโร, กุสลา เจตนา กามาวจรา’’ติอาทิฯ ผรณํ สวิปฺผาริกตาฯ อสฺสทฺธิเยติ อสฺสทฺธิยเหตุฯ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํฯ เอส นโย โกสชฺเชติอาทีสุฯ วูปสมลกฺขณนฺติ กายจิตฺตปริฬาหูปสมลกฺขณํฯ ลีนุทฺธจฺจรหิเต อธิจิตฺเต ปวตฺตมาเน ปคฺคหนิคฺคหสมฺปหํสเนสุ อพฺยาวฏตาย อชฺฌุเปกฺขนํ ปฏิสงฺขานํ ปกฺขปาตุปจฺเฉทโตฯ

มุสาวาทาทีนํ วิสํวาทนาทิกิจฺจตาย ลูขานํ อปริคฺคาหกานํ ปฏิปกฺขภาวโต ปริคฺคาหกสภาวา สมฺมาวาจา, สินิทฺธภาวโต สมฺปยุตฺตธมฺเม สมฺมาวาจาปจฺจยสุภาสิตานํ โสตารญฺจ ปุคฺคลํ ปริคฺคณฺหาตีติ สา ปริคฺคหลกฺขณาฯ

กายิกกิริยา กิญฺจิ กตฺตพฺพํ สมุฏฺฐาเปติ, สยญฺจ สมุฏฺฐหนํ ฆฏนํ โหตีติ สมฺมากมฺมนฺตสงฺขาตา วิรตีปิ สมุฏฺฐานลกฺขณา ทฏฺฐพฺพา, สมฺปยุตฺตธมฺมานํ วา อุกฺขิปนํ สมุฏฺฐาปนํ กายิกกิริยาย ภารุกฺขิปนํ วิยฯ ชีวมานสฺส สตฺตสฺส, สมฺปยุตฺตธมฺมานํ วา ชีวิตินฺทฺริยปวตฺติยา, อาชีวสฺเสว วา สุทฺธิ โวทานํฯ ‘‘สงฺขารา’’ติ อิธ เจตนา อธิปฺเปตาติ วุตฺตํ – ‘‘สงฺขารานํ เจตนาลกฺขณ’’นฺติฯ นมนํ อารมฺมณาภิมุขภาโวฯ อายตนํ ปวตฺตนํฯ อายตนวเสน หิ อายสงฺขาตานํ จิตฺตเจตสิกานํ ปวตฺติฯ ตณฺหาย เหตุลกฺขณนฺติ วฏฺฏสฺส ชนกเหตุภาโว, มคฺคสฺส ปน นิพฺพานสมฺปาปกตฺตนฺติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ

ตถลกฺขณํ อวิปรีตสภาโวฯ เอกรโส อญฺญมญฺญนาติวตฺตนํ อนูนาธิกภาโวฯ ยุคนทฺธา สมถวิปสฺสนาวฯ ‘‘สทฺธาปญฺญา ปคฺคหาวิกฺเขปา’’ติปิ วทนฺติฯ ขโยติ กิเลสกฺขโย มคฺโคฯ อนุปฺปาทปริโยสานตาย อนุปฺปาโท ผลํฯ ปสฺสทฺธิ กิเลสวูปสโมฯ ฉนฺทสฺสาติ กตฺตุกามตาฉนฺทสฺสฯ มูลลกฺขณํ ปติฏฺฐาภาโวฯ สมุฏฺฐานลกฺขณํ อารมฺมณปฺปฏิปาทกตาย สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อุปฺปตฺติเหตุตาฯ สโมธานํ วิสยาทิสนฺนิปาเตน คเหตพฺพากาโร, ยา สงฺคตีติ วุจฺจติฯ สมํ, สห โอทหนฺติ อเนน สมฺปยุตฺตธมฺมาติ วา สโมธานํ, ผสฺโสฯ สโมสรนฺติ สนฺนิปตนฺติ เอตฺถาติ สโมสรณํฯ เวทนาย วินา อปฺปวตฺตมานา สมฺปยุตฺตธมฺมา เวทนานุภวนนิมิตฺตํ สโมสฏา วิย โหนฺตีติ เอวํ วุตฺตํฯ โคปานสีนํ กูฏํ วิย สมฺปยุตฺตานํ ปาโมกฺขภาโว ปมุขลกฺขณํฯ ตโต, เตสํ วา สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อุตฺตริ ปธานนฺติ ตตุตฺตริฯ ปญฺญุตฺตรา หิ กุสลา ธมฺมาฯ วิมุตฺติยาติ ผลสฺสฯ ตญฺหิ สีลาทิคุณสารสฺส ปรมุกฺกํสภาเวน สารํฯ อยญฺจ ลกฺขณวิภาโค ฉธาตุปญฺจฌานงฺคาทิวเสน ตํตํสุตฺตปทานุสาเรน โปราณฏฺฐกถายํ อาคตนเยน จ กโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถา หิ ปุพฺเพ วุตฺโตปิ โกจิ ธมฺโม ปริยายนฺตรปฺปกาสนตฺถํ ปุน ทสฺสิโต, ตโต เอว จ ‘‘ฉนฺทมูลกา กุสลา ธมฺมา มนสิการสมุฏฺฐานา ผสฺสสโมธานา เวทนาสโมสรณา’’ติ, ‘‘ปญฺญุตฺตรา กุสลา ธมฺมา’’ติ, ‘‘วิมุตฺติสารมิทํ พฺรหฺมจริย’’นฺติ, ‘‘นิพฺพาโนคธญฺหิ, อาวุโส, พฺรหฺมจริยํ นิพฺพานปริโยสาน’’นฺติ (สํ. นิ. 5.512) จ สุตฺตปทานํ วเสน ‘‘ฉนฺทสฺส มูลลกฺขณ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

ตถธมฺมา นาม จตฺตาริ อริยสจฺจานิ อวิปรีตสภาวตฺตาฯ ตถานิ ตํสภาวตฺตา, อวิตถานิ อมุสาสภาวตฺตา, อนญฺญถานิ อญฺญาการรหิตตฺตาฯ ชาติปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโฐติ ชาติปจฺจยา สมฺภูตํ หุตฺวา สหิตสฺส อตฺตโน ปจฺจยานุรูปสฺส อุทฺธํ อุทฺธํ อาคตภาโว, อนุปวตฺตตฺโถติ อตฺโถฯ อถ วา สมฺภูตฏฺโฐ จ สมุทาคตฏฺโฐ จ สมฺภูตสมุทาคตฏฺโฐ, น ชาติโต ชรามรณํ น โหติ, น จ ชาติํ วินา อญฺญโต โหตีติ ชาติปจฺจยสมฺภูตฏฺโฐ, อิตฺถญฺจ ชาติโต สมุทาคจฺฉตีติ ชาติปจฺจยสมุทาคตฏฺโฐฯ ยา ยา ชาติ ยถา ยถา ปจฺจโย โหติ, ตทนุรูปํ ปาตุภาโวติ อตฺโถฯ อวิชฺชาย สงฺขารานํ ปจฺจยฏฺโฐติ เอตฺถาปิ น อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโย น โหติ, น จ อวิชฺชํ วินา สงฺขารา อุปฺปชฺชนฺติฯ ยา ยา อวิชฺชา เยสํ เยสํ สงฺขารานํ ยถา ยถา ปจฺจโย โหติ, อยํ อวิชฺชาย สงฺขารานํ ปจฺจยฏฺโฐ, ปจฺจยภาโวติ อตฺโถฯ

ภควา ตํ ชานาติ ปสฺสตีติ สมฺพนฺโธฯ เตนาติ ภควตาฯ ตํ วิภชฺชมานนฺติ โยเชตพฺพํฯ ตนฺติ รูปายตนํฯ อิฏฺฐานิฏฺฐาทีติ อาทิ-สทฺเทน มชฺฌตฺตํ สงฺคณฺหาติ, ตถา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนปริตฺตอชฺฌตฺตพหิทฺธาตทุภยาทิเภทํฯ ลพฺภมานกปทวเสนาติ ‘‘รูปายตนํ ทิฏฺฐํ, สทฺทายตนํ สุตํ, คนฺธายตนํ รสายตนํ โผฏฺฐพฺพายตนํ มุตํ, สพฺพํ รูปํ มนสา วิญฺญาต’’นฺติ (ธ. ส. 966) วจนโต ทิฏฺฐปทญฺจ วิญฺญาตปทญฺจ รูปารมฺมเณ ลพฺภติฯ อเนเกหิ นาเมหีติ ‘‘รูปารมฺมณํ อิฏฺฐํ อนิฏฺฐํ มชฺฌตฺตํ ปริตฺตํ อตีตํ อนาคตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา ทิฏฺฐํ วิญฺญาตํ รูปํ รูปายตนํ รูปธาตุ วณฺณนิภา สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ นีลํ ปีตก’’นฺติ เอวมาทีหิ อเนเกหิ นาเมหิฯ เตรสหิ วาเรหีติ รูปกณฺเฑ อาคเต เตรส นิทฺเทสวาเร สนฺธายาหฯ ทฺเวปญฺญาสาย นเยหีติ เอเกกสฺมิํ วาเร จตุนฺนํ จตุนฺนํ ววตฺถาปนนยานํ วเสน ทฺวิปญฺญาสาย นเยหิฯ ตถเมวาติ อวิปรีตทสฺสิตาย อปฺปฏิวตฺติยเทสนตาย จ ตถเมว โหติฯ ชานามิ อพฺภญฺญาสินฺติ วตฺตมานาตีตกาเลสุ ญาณปฺปวตฺติทสฺสเนน อนาคเตปิ ญาณปฺปวตฺติ วุตฺตาเยวาติ ทฏฺฐพฺพาฯ วิทิต-สทฺโท อนามฏฺฐกาลวิเสโส เวทิตพฺโพ ‘‘ทิฏฺฐํ สุตํ มุต’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 3.188; ม. นิ. 1.7-8; สํ. นิ. 3.208; อ. นิ. 4.23) วิยฯ

น อุปฏฺฐาสีติ อตฺตตฺตนิยวเสน น อุปคญฺฉิ ฯ ยถา รูปารมฺมณาทโย ธมฺมา ยํสภาวา ยํปการา จ, ตถา เน ปสฺสติ ชานาติ คจฺฉตีติ ตถาคโตติ เอวํ ปทสมฺภโว เวทิตพฺโพฯ เกจิ ปน ‘‘นิรุตฺตินเยน ปิโสทราทิปกฺเขเปน วา ทสฺสีสทฺทสฺส โลปํ, อาคต-สทฺทสฺส จาคมํ กตฺวา ตถาคโต’’ติ วณฺเณนฺติฯ

ยํ รตฺตินฺติ ยสฺสํ รตฺติยํฯ อจฺจนฺตสํโยเค เจตํ อุปโยควจนํฯ ติณฺณํ มารานนฺติ กิเลสาภิสงฺขารเทวปุตฺตสงฺขาตานํ ติณฺณํ มารานํฯ อนุปวชฺชนฺติ นิทฺโทสตาย น อุปวชฺชํฯ อนูนนฺติ ปกฺขิปิตพฺพาภาเวน น อูนํฯ อนธิกนฺติ อปเนตพฺพาภาเวน น อธิกํฯ สพฺพาการปริปุณฺณนฺติ อตฺถพฺยญฺชนาทิสมฺปตฺติยา สพฺพากาเรน ปริปุณฺณํฯ โน อญฺญถาติ ‘‘ตเถวา’’ติ วุตฺตเมวตฺถํ พฺยติเรเกน สมฺปาเทติฯ เตน ยทตฺถํ ภาสิตํ, ตทตฺถนิปฺผาทนโต ยถา ภาสิตํ ภควตา, ตเถวาติ อวิปรีตเทสนตํ ทสฺเสติฯ คทตฺโถติ เอเตน ตถํ คทตีติ ตถาคโตติ ท-การสฺส ต-การํ กตฺวา นิรุตฺตินเยน วุตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ ตถา คตมสฺสาติ ตถาคโตฯ คตนฺติ จ กายสฺส วาจาย วา ปวตฺตีติ อตฺโถฯ ตถาติ จ วุตฺเต ยํ-ตํ-สทฺทานํ อพฺยภิจาริตสมฺพนฺธตาย ยถาติ อยมตฺโถ อุปฏฺฐิโตเยว โหติฯ กายวาจากิริยานญฺจ อญฺญมญฺญานุโลเมน วจนิจฺฉายํ กายสฺส วาจา, วาจาย จ กาโย สมฺพนฺธภาเวน อุปติฏฺฐตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘ภควโต หี’’ติอาทิฯ อิมสฺมิํ ปน อตฺเถ ตถาวาทิตาย ตถาคโตติ อยมฺปิ อตฺโถ สิทฺโธ โหติฯ โส ปน ปุพฺเพ ปการนฺตเรน ทสฺสิโตติ อาห – ‘‘เอวํ ตถาการิตาย ตถาคโต’’ติฯ

ติริยํ อปริมาณาสุ โลกธาตูสูติ เอเตน ยเทเก ‘‘ติริยํ วิย อุปริ อโธ จ สนฺติ โลกธาตุโย’’ติ วทนฺติ, ตํ ปฏิเสเธติฯ เทสนาวิลาโสเยว เทสนาวิลาสมโย ยถา ‘‘ปุญฺญมยํ ทานมย’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 3.305; อิติวุ. 60; เนตฺติ. 33)ฯ นิปาตานํ วาจกสทฺทสนฺนิธาเน ตทตฺถโชตนภาเวน ปวตฺตนโต คต-สทฺโทเยว อวคตตฺถํ อตีตตฺถญฺจ วทตีติ อาห – ‘‘คโตติ อวคโต อตีโต’’ติฯ

อถ วา อภินีหารโต ปฏฺฐาย ยาว สมฺโพธิ, เอตฺถนฺตเร มหาโพธิยานปฏิปตฺติยา หานฏฺฐานสํกิเลสนิวตฺตีนํ อภาวโต ยถา ปณิธานํ, ตถา คโต อภินีหารานุรูปํ ปฏิปนฺโนติ ตถาคโตฯ อถ วา มหิทฺธิกตาย ปฏิสมฺภิทานํ อุกฺกํสาธิคเมน อนาวรณญาณตาย จ กตฺถจิปิ ปฏิฆาตาภาวโต ยถา รุจิ, ตถา กายวาจาจิตฺตานํ คตานิ คมนานิ ปวตฺติโย เอตสฺสาติ ตถาคโตฯ ยสฺมา จ โลเก วิธยุตฺตคตปการสทฺทา สมานตฺถา ทิสฺสนฺติ, ตสฺมา ยถาวิธา วิปสฺสิอาทโย ภควนฺโต, อยมฺปิ ภควา ตถาวิโธติ ตถาคโตฯ ยถา ยุตฺตา จ เต ภควนฺโต, อยมฺปิ ภควา ตถา ยุตฺโตติ ตถาคโตฯ อถ วา ยสฺมา สจฺจํ ตตฺวํ ตจฺฉํ ตถนฺติ ญาณสฺเสตํ อธิวจนํ, ตสฺมา ตเถน ญาเณน อาคโตติ ตถาคโตติ เอวมฺปิ ตถาคตสทฺทสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

‘‘ปหาย กามาทิมเล ยถา คตา,

สมาธิญาเณหิ วิปสฺสิอาทโย;

มเหสิโน สกฺยมุนี ชุตินฺธโร,

ตถาคโต เตน ตถาคโต มโตฯ

‘‘ตถญฺจ ธาตายตนาทิลกฺขณํ,

สภาวสามญฺญวิภาคเภทโต;

สยมฺภุญาเณน ชิโนยมาคโต,

ตถาคโต วุจฺจติ สกฺยปุงฺคโวฯ

‘‘ตถานิ สจฺจานิ สมนฺตจกฺขุนา,

ตถา อิทปฺปจฺจยตา จ สพฺพโส;

อนญฺญเนยฺเยน ยโต วิภาวิตา,

ยาถาวโต เตน ชิโน ตถาคโตฯ

‘‘อเนกเภทาสุปิ โลกธาตุสุ,

ชินสฺส รุปายตนาทิโคจเร;

วิจิตฺตเภเท ตถเมว ทสฺสนํ,

ตถาคโต เตน สมนฺตโลจโนฯ

‘‘ยโต จ ธมฺมํ ตถเมว ภาสติ,

กโรติ วาจายนุโลมมตฺตโน;

คุเณหิ โลกํ อภิภุยฺยิรียติ,

ตถาคโต เตนปิ โลกนายโกฯ

‘‘ยถาภินีหารมโต ยถารุจิ,

ปวตฺตวาจา ตนุจิตฺตภาวโต;

ยถาวิธา เยน ปุรา มเหสิโน,

ตถาวิโธ เตน ชิโน ตถาคโต’’ติฯ (ที. นิ. ฏี. 1.7) –

สงฺคหคาถา มุขมตฺตเมว, กสฺมา? อปฺปมาทปทํ วิย สกลกุสลธมฺมสมฺปฏิปตฺติยา สพฺพพุทฺธคุณานํ สงฺคาหกตฺตาฯ เตเนวาห – ‘‘สพฺพากาเรนา’’ติอาทิฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวฯ

[171] ทุติเย อุปฺปตฺตีติ ปฐมาย ชาติยา นิพฺพตฺติํ วตฺวา อริยาย ชาติยา นิพฺพตฺติํ ทสฺเสตุํ – ‘‘นิปฺผตฺตี’’ติ อาหฯ ตทา หิสฺส พุทฺธภาวนิปฺผตฺตีติฯ ‘‘ทุลฺลโภ’’ติอาทิํ วตฺวา การณสฺส ทูรสมฺภารภาวโต ตตฺถ การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอกวาร’’นฺติอาทิมาหฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ตตฺถ วารคณนา นาม มาสสํวจฺฉรกปฺปคณนาทิกา, กปฺปานํ เอกํ อสงฺเขฺยยฺยํ ทฺเว อสงฺเขฺยยฺยานิ ตีณิ อสงฺเขฺยยฺยานิปิ ปารมิโย ปูเรตฺวาปิ พุทฺเธน ภวิตุํ น สกฺกา, เหฏฺฐิมโกฏิยา ปน จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสญฺจ นิรนฺตรํ ทส ปารมิโย ปูเรตฺวา พุทฺธภาวํ ปตฺตุํ สกฺกา, น อิโต อญฺญถาติ อิมินา การเณน ทุลฺลโภ ปาตุภาโว พุทฺธานนฺติฯ

[172] ตติเย นิจฺจํ น โหตีติ อภิณฺหปฺปวตฺติกํ น โหติ กทาจิเทว สมฺภวโตฯ เยภุยฺเยน มนุสฺสา อจฺฉริยํ ทิสฺวา อจฺฉรํ ปหรนฺติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘อจฺฉรํ ปหริตฺวา ปสฺสิตพฺโพ’’ติฯ สมนฺนาคตตฺตาติ เอเตน อจฺฉริยา คุณธมฺมา เอตสฺมิํ สนฺตีติ อจฺฉริโยติ ทสฺเสติฯ อปิจ อาทิโต ปภุติ อภินีหาราวโห, ตโต ปรมฺปิ อนญฺญสาธารเณ คุณธมฺเม อาจิณฺณวาติ อจฺฉริโยติ อาห – ‘‘อาจิณฺณมนุสฺโสติปิ อจฺฉริยมนุสฺโส’’ติอาทิฯ มหาโพธิญาณเมว มณฺฑภูตํ มหาโพธิมณฺโฑฯ

สพฺพญฺญุตญฺญาณปทฏฺฐานญฺหิ มคฺคญาณํ, มคฺคญาณปทฏฺฐานญฺจ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ‘‘มหาโพธี’’ติ วุจฺจติฯ อนิวตฺตเกนาติ โพธิยา นิยตภาวาปตฺติยา มหาโพธิสตฺตภาวโต อนิวตฺตนสภาเวนฯ พุทฺธการกธมฺมานํ ปูรณมฺปิ น อญฺญสฺส กสฺสจิ อาจิณฺณนฺติอาทินา เหตุอวตฺถาย ผลาวตฺถาย สตฺตานํ อุปการาวตฺถาย จาติ ตีสุปิ อวตฺถาสุ โลกนาโถ อนญฺญสาธารณานํ คุณธมฺมานํ อาจิณฺณตาย อจฺฉริยมนุสฺโส วุตฺโตติ ทสฺเสติฯ

[173] จตุตฺเถ กาเล กิริยาติ กาลกิริยาฯ กตรสฺมิํ กาเล กีทิสี กิริยาฯ สามญฺญโชตนา หิ วิเสเส อวติฏฺฐติ, วิเสสตฺถินา จ วิเสโส อนุปฺปโยชิตพฺโพติ อาห – ‘‘เอกสฺมิํ กาเล ปากฏา กิริยา’’ติฯ กตรสฺมิํ ปน เอกสฺมิํ กาเล, กถญฺจ ปากฏาติ? กปฺปานํ สตสหสฺสาธิกานิ อเนกานิ อสงฺเขฺยยฺยานิ อภิกฺกมิตฺวา ยถาธิปฺเปตมโนรถปาริปูริวเสน สมุปลทฺเธ เอกสฺมิํ กาเล, สเทวโลเก อติวิย อจฺฉริยมนุสฺสสฺส ปรินิพฺพานนฺติ อจฺจนฺตปากฏาฯ อนุตาปกราติ เจโตทุกฺขาวหาฯ ทสสหสฺสจกฺกวาเฬสูติ วุตฺตํ ตสฺส พุทฺธกฺเขตฺตภาเวน ปริจฺฉินฺนตฺตา, ตทญฺเญสญฺจ อวิสยตฺตาฯ

[174] ปญฺจเม ทุติยสฺส พุทฺธสฺสาติ ทุติยสฺส สพฺพญฺญุพุทฺธสฺส อภาวาฯ สุตพุทฺโธ นาม สุตมเยน ญาเณน พุชฺฌิตพฺพสฺส พุทฺธตฺตาฯ จตุสจฺจพุทฺโธ นาม จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อนวเสสโต พุทฺธตฺตาฯ ปจฺเจกพุทฺโธ นาม ปจฺเจกํ อตฺตโนเยว ยถา จตุสจฺจสมฺโพโธ โหติ, เอวํ พุทฺธตฺตาฯ สมฺมาสมฺพุทฺโธ เอว หิ ยถา สเทวกสฺส โลกสฺส จตุสจฺจสมฺโพโธ โหติ, เอวํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌติฯ จตฺตาริ วา อฏฺฐ วา โสฬส วาติ อิทํ กตมหาภินีหารานํ มหาโพธิสตฺตานํ ปญฺญาธิกสทฺธาธิกวีริยาธิกวิภาควเสน วุตฺตํฯ ‘‘ปญฺญาธิกานญฺหิ สทฺธา มนฺทา โหติ, ปญฺญา ติกฺขาฯ สทฺธาธิกานํ ปญฺญา มชฺฌิมา โหติฯ วีริยาธิกานํ ปญฺญา มนฺทา, ปญฺญานุภาเวน จ สมฺมาสมฺโพธิ อธิคนฺตพฺพา’’ติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ อวิเสเสน ปน วิมุตฺติปริปาจนียธมฺมานํ ติกฺขมชฺฌิมมุทุภาเวน ตโยเปเต เภทา ยุตฺตาติ วทนฺติฯ ติวิธา หิ โพธิสตฺตา อภินีหารกฺขเณ ภวนฺติ อุคฺฆฏิตญฺญุวิปญฺจิตญฺญุเนยฺยเภเทนฯ

เตสุ อุคฺฆฏิตญฺญู สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สมฺมุขา จาตุปฺปทิกํ คาถํ สุณนฺโต ตติยปเท อปริโยสิเตเยว ฉหิ อภิญฺญาหิ สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺตุํ สมตฺถูปนิสฺสโย โหติฯ ทุติโย สตฺถุ สมฺมุขา เอกํ คาถํ สุณนฺโต อปริโยสิเตเยว จตุตฺถปเท ฉหิ อภิญฺญาหิ อรหตฺตํ ปตฺตุํ สมตฺถูปนิสฺสโย โหติฯ อิตโร ภควโต สมฺมุขา จาตุปฺปทิกคาถํ สุตฺวา ปริโยสิตาย คาถาย ฉหิ อภิญฺญาหิ อรหตฺตํ ปตฺตุํ สมตฺถูปนิสฺสโย โหติฯ ตโยเปเต วินา กาลเภเทน กตาภินีหารา ลทฺธพฺยากรณา ปารมิโย ปูเรนฺโต ยถากฺกมํ ยถาวุตฺตเภเทน กาเลน สมฺมาสมฺโพธิํ ปาปุณนฺติ, เตสุ เตสุ ปน กาลเภเทสุ อปริปุณฺเณสุ เต เต มหาสตฺตา ทิวเส ทิวเส เวสฺสนฺตรทานสทิสํ ทานํ เทนฺตาปิ ตทนุรูปํ สีลาทิเสสปารมิธมฺเม อาจินนฺตาปิ อนฺตรา พุทฺธา ภวิสฺสนฺตีติ อการณเมตํฯ กสฺมา? ญาณสฺส อปริปจฺจนโตฯ ปริจฺฉินฺนกาลนิปฺผาทิตํ วิย หิ สสฺสํ ปริจฺฉินฺนกาเล นิปฺผาทิตา สมฺมาสมฺโพธิ ตทนฺตรา สพฺพุสฺสาเหน วายมนฺเตนปิ น สกฺกา ปาปุณิตุนฺติ ปารมิปูรี ยถาวุตฺตกาลวิเสเสน สมฺปชฺชตีติ เวทิตพฺพํฯ สทฺธินฺติ สมานกาเลฯ

อสหาโยติ นิปฺปริยายโต วุตฺตํฯ สหอยนฏฺโฐ หิ สหายฏฺโฐฯ ปฏิปตฺติวเสน ภควตา สห สมํ อยนํ นาม กสฺสจิปิ นตฺเถวฯ หตฺถาทิอวยวโต ปฏิ ปฏิ มินิตพฺพโต ปฏิมา วุจฺจติ อตฺตภาโวฯ สมตฺโถ นาม นตฺถีติ เทโว วา มาโร วา พฺรหฺมา วา โกจิ นตฺถิฯ ปฏิสโมติ ปฏินิธิภาเวน สโมฯ ปฏิภาคํ ทาตุนฺติ ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานา’’ติอาทินา วุตฺตสฺส ธมฺมภาคสฺส ธมฺมโกฏฺฐาสสฺส ปฏิปกฺขภูตํ กตฺวา ภาคํ โกฏฺฐาสํ ปฏิวจนํ ทาตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิฯ นตฺถิ เอตสฺส สีลาทิคุเณหิ ปฏิพิมฺพภูโต ปุคฺคโลติ อปฺปฏิปุคฺคโลฯ เตนาห – ‘‘อญฺโญ โกจี’’ติอาทิฯ ติสหสฺสิมหาสหสฺสีนํ วิภาโค ปรโต อาวิ ภวิสฺสติฯ เสสเมตฺถ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

[175] ฉฏฺฐาทีสุ ตสฺมิํ ปุคฺคเลติ สมฺมาสมฺพุทฺเธฯ ตนฺติ ปญฺญาจกฺขุฯ ปาตุภูตเมว โหติ ตสฺส สหสฺส อุปฺปชฺชนโตฯ อุปฺปตฺตีติ อุปฺปชฺชนํฯ นิปฺผตฺตีติ ปริวุทฺธิฯ กีวรูปสฺสาติ กีทิสสฺสฯ สาวกวิสเยว หตฺถคตํ ปญฺญาจกฺขุ นาม ทฺวินฺนํ อคฺคสาวกานํเยวาติ อาห – ‘‘สาริปุตฺตตฺเถรสฺสา’’ติอาทิฯ สมาธิปญฺญาติ สมาธิสหคตา ปญฺญาฯ

‘‘สมาธิสํวตฺตนิกา ขิปฺปนิสนฺติอาทิวิเสสาวหา ปญฺญา’’ติ เกจิฯ อาโลโกติ ปญฺญาอาโลโก เอวฯ ตถา โอภาโสฯ ตีณิปีติ ตีณิปิ สุตฺตานิฯ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกานีติ ปุพฺพภาคปญฺญาย อธิปฺเปตตฺตา วุตฺตํฯ

อุตฺตมธมฺมานนฺติ อตฺตโน อุตฺตริตรสฺส อภาเวน เสฏฺฐธมฺมานํฯ ทฏฺฐพฺพโต ทสฺสนํ, ภควโต รูปกาโยฯ ตตฺถปิ วิเสสโต รูปายตนํฯ เตนาห – ‘‘จกฺขุวิญฺญาเณน ทฏฺฐุํ ลภตี’’ติฯ นตฺถิ อิโต อุตฺตรนฺติ อนุตฺตรํ, ตเทว อนุตฺตริยํ, ทสฺสนญฺจ ตํ อนุตฺตริยญฺจาติ ทสฺสนานุตฺตริยํฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ อยํ ปน ปทวิเสโส – สุยฺยตีติ สวนํ, ภควโต วจนํฯ ลพฺภตีติ ลาโภ, ภควติ สทฺธาฯ สิกฺขิตพฺพโต สิกฺขาฯ สีลสมาธิปญฺญาปริจรณํ ปาริจริยา, อุปฏฺฐานํฯ อนุสฺสรณํ อนุสฺสติ, สตฺถุ คุณานุสฺสรณํฯ อิเมสนฺติ ยถาวุตฺตานํ ฉนฺนํ อนุตฺตริยานํฯ ปาตุภาโว โหตีติ ตถาคตสฺส ปาตุภาวา ตปฺปฏิพทฺธตฺตา ตพฺพิสยตฺตา จ ปาตุภาโว โหติฯ ‘‘ทสฺสนานุตฺตริย’’นฺติ จ สเทวเก โลเก อุตฺตริตรสฺส ภควโต รูปสฺส น ทสฺสนมตฺตํ อธิปฺเปตํ, อถ โข ตสฺส รูปทสฺสนมุเขน อเวจฺจปฺปสาเทน พุทฺธคุเณ โอกปฺเปตฺวา โอคาเหตฺวา ทสฺสนํ ทฏฺฐพฺพํฯ เตนาห – ‘‘อายสฺมา หี’’ติอาทิฯ อิทมฺปิ ทสฺสนานุตฺตริยนฺติ ปุพฺเพ วุตฺตโต นิพฺพิเสสตฺตา วุตฺตํฯ ทสพลํ ทสฺสนาย ลภิตฺวาติ อานนฺทตฺเถโร วิย ปสาทภตฺติเมตฺตาปุพฺพกํ ทสพลํ ทสฺสนาย ลภิตฺวาฯ ทสฺสนํ วฑฺเฒตฺวาติ ทสฺสนมุเขน ปวตฺตํ วิปสฺสนาจารํ วฑฺเฒตฺวาฯ ทสฺสนมุเขน ยาว อนุโลมญาณํ วิปสฺสนาจารํ วฑฺเฒตฺวา ตทนนฺตรํ อฏฺฐมกมหาภูมิํ โอกฺกมนฺโต ทสฺสนํ โสตาปตฺติมคฺคํ ปาเปติ นามฯ อิธ ปรโต ปวตฺตํ ทสฺสนํ ทสฺสนเมว นาม, มูลทสฺสนํ ปน สจฺจทสฺสนสฺสปิ การณภาวโต ทสฺสนานุตฺตริยํ นามฯ เอส นโย เสสานุตฺตริเยสุปิฯ

ทสพเล สทฺธํ ปฏิลภตีติ สมฺมาสมฺพุทฺเธ ภควติ สทฺธํ ปฏิลภติฯ ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขิตฺวาติ ติสฺโส ปุพฺพภาคสิกฺขา สิกฺขิตฺวาฯ ปริจรตีติ อุปฏฺฐานํ กโรติฯ ‘‘อิติปิ โส ภควา’’ติอาทินา พุทฺธานุสฺสติวเสน อนุสฺสติชฺฌานํ อุปฺปาเทตฺวา ตํ ปทฏฺฐานํ กตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺโต ‘‘อนุสฺสติํ วฑฺเฒตฺวา’’ติ วุตฺโตฯ

สจฺฉิกิริยา โหตีติ ปจฺจกฺขกรณํ โหติฯ มคฺคกฺขเณ หิ ลพฺภมานา ปฏิสมฺภิทา ผลกฺขเณ สจฺฉิกตา นาม โหติ ตโต ปรํ อตฺถาทีสุ ยถิจฺฉิตํ วินิโยคกฺขมภาวโตฯ จตสฺโสติ คณนปริจฺเฉโทฯ ปฏิสมฺภิทาติ ปเภทาฯ กสฺส ปน ปเภทาติ? ‘‘อตฺเถ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติอาทิวจนโต (วิภ. 718-721) ญาณสฺเสตา ปเภทาฯ ตสฺมา จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาติ จตฺตาโร ญาณปฺปเภทาติ อตฺโถฯ อตฺถปฏิสมฺภิทาติ อตฺเถ ปฏิสมฺภิทา, อตฺถปเภทสฺส สลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ อตฺเถ ปเภทคตํ ญาณนฺติ อตฺโถฯ ตถา ธมฺมปเภทสฺส สลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ ธมฺเม ปเภทคตํ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทาฯ นิรุตฺติปเภทสฺส สลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ นิรุตฺตาภิลาเป ปเภทคตํ ญาณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาฯ ปฏิภานปเภทสฺส สลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ ปฏิภาเน ปเภทคตํ ญาณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทาฯ

อตฺเถสุ ญาณนฺติอาทีสุ อตฺโถติ สงฺเขปโต เหตุผลํฯ ตญฺหิ เหตุวเสน อรณียํ คนฺตพฺพํ ปตฺตพฺพํ, ตสฺมา ‘‘อตฺโถ’’ติ วุจฺจติฯ ปเภทโต ปน ยํ กิญฺจิ ปจฺจยุปฺปนฺนํ, นิพฺพานํ, ภาสิตตฺโถ, วิปาโก, กิริยาติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา ‘‘อตฺโถ’’ติ เวทิตพฺพาฯ ตํ อตฺถํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมิํ ปเภทคตํ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทาฯ ธมฺโมติ สงฺเขปโต ปจฺจโยฯ โส หิ ยสฺมา ตนฺติ ทหติ วิทหติ ปวตฺเตติ เจว ปาเปติ จ ฐเปติ จ, ตสฺมา ‘‘ธมฺโม’’ติ วุจฺจติฯ ปเภทโต ปน โย โกจิ ผลนิพฺพตฺตโก เหตุ อริยมคฺโค ภาสิตํ กุสลํ อกุสลนฺติ ปญฺจวิโธติ เวทิตพฺโพ, ตํ ธมฺมํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมิํ ธมฺเม ปเภทคตํ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทาฯ

อตฺถธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป ญาณนฺติ ตสฺมิํ อตฺเถ จ ธมฺเม จ สภาวนิรุตฺติสทฺทํ อารมฺมณํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมิํ สภาวนิรุตฺติอภิลาเป ปเภทคตํ ญาณํฯ เอวมยํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา สทฺทารมฺมณา นาม ชาตา, น ปญฺญตฺติอารมฺมณาฯ กสฺมา? ยสฺมา สทฺทํ สุตฺวา ‘‘อยํ สภาวนิรุตฺติ, อยํ น สภาวนิรุตฺตี’’ติ ปชานาติฯ ปฏิสมฺภิทาปตฺโต หิ ‘‘ผสฺโส’’ติ วุตฺเต ‘‘อยํ สภาวนิรุตฺตี’’ติ ชานาติ, ‘‘ผสฺสา’’ติ วา ‘‘ผสฺส’’นฺติ วา วุตฺเต ‘‘อยํ น สภาวนิรุตฺตี’’ติ ชานาติฯ เวทนาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

อยํ ปเนส นามาขฺยาโตปสคฺคาพฺยยปทมฺปิ ชานาติเยว สภาวนิรุตฺติยา ยาถาวโต ชานนโตฯ ญาเณสุ ญาณนฺติ สพฺพตฺถกญาณํ อารมฺมณํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ปเภทคตํ ญาณํฯ

อิมา ปน จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา เสกฺขภูมิยํ อเสกฺขภูมิยนฺติ ทฺวีสุ ฐาเนสุ ปเภทํ คจฺฉนฺติฯ อธิคโม ปริยตฺติ สวนํ ปริปุจฺฉา ปุพฺพโยโคติ อิเมหิ ปญฺจหิ การเณหิ วิสทา โหนฺติฯ อธิคโม นาม สจฺจปฺปฏิเวโธฯ ปริยตฺติ นาม พุทฺธวจนํฯ ตญฺหิ คณฺหนฺตสฺส ปฏิสมฺภิทา วิสทา โหนฺติฯ สวนํ นาม ธมฺมสฺสวนํฯ สกฺกจฺจํ ธมฺมํ สุณนฺตสฺสปิ หิ ปฏิสมฺภิทา วิสทา โหนฺติฯ ปริปุจฺฉา นาม อฏฺฐกถาฯ อุคฺคหิตปาฬิยา อตฺถํ กเถนฺตสฺสปิ หิ ปฏิสมฺภิทา วิสทา โหนฺติฯ ปุพฺพโยโค นาม ปุพฺพโยคาวจรตาฯ หรณปจฺจาหรณนเยน ปฏิปากฏกมฺมฏฺฐานสฺสปิ ปฏิสมฺภิทา วิสทา โหนฺตีติฯ โลกิยโลกุตฺตรา วาติ เอตฺถ ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา โลกิยา, อตฺถปฏิสมฺภิทา สิยา โลกิยา, สิยา โลกุตฺตราติ เอวํ วิภชิตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

พุทฺธุปฺปาเทเยวาติ อวธารเณน พุทฺธุปฺปาเท เอว ลพฺภนโต, อพุทฺธุปฺปาเท อลพฺภนโต อนญฺญสาธารโณ ปฏิเวโธ อธิปฺเปโตฯ เอวญฺจ กตฺวา ‘‘มหโต จกฺขุสฺสา’’ติอาทีสุ ปญฺญามหตฺตาทิกมฺปิ อนญฺญสาธารณเมว อธิปฺเปตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถา วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาทโยปิ ปเรสํ ตพฺภาวาวหา ทฏฺฐพฺพาฯ ยา กาจิ ธาตุโย โลกิยา โลกุตฺตรา วา, สพฺพา ตา อิมาเหว สงฺคหิตา, เอตฺเถว อนฺโตคธาติ วุตฺตํ – ‘‘อิมาว อฏฺฐารส ธาตุโย นานาสภาวโต นานาธาตุโย’’ติฯ สฺวายมตฺโถ อเนกธาตุนานาธาตุญาณวิภงฺเคน (วิภ. 751) ทีเปตพฺโพฯ ‘‘สจฺฉิกิริยา’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘วิชฺชาติ ผเล ญาณ’’นฺติ วุตฺตํฯ

[187] ยสฺมา จกฺกติ อปราปรํ ปริวตฺตตีติ จกฺกํ, ตสฺมา อิริยาปถาปิ อปราปรํ ปริวตฺตนฏฺเฐน จกฺกสทิสตฺตา จกฺกนฺติ วุตฺตา, ตถา ปติรูปเทสวาสาทิสมฺปตฺติโยฯ ตโต ปฏฺฐาย ธมฺมจกฺกํ อภินีหรติ นามาติ เอตฺถ ตทา มหาสตฺโต อตฺตานํ อภินีหารโยคํ กโรนฺโต ‘‘ธมฺมจกฺกํ อภินีหรติ นามา’’ติ วุตฺโต ตโต ปฏฺฐาย ธมฺมจกฺกาภินีหารวิพนฺธกรธมฺมานุปฺปชฺชนโตฯ

อภินีหฏํ นามาติ เอตฺถปิ อยเมว นโยฯ อรหตฺตมคฺคํ ปฏิวิชฺฌนฺโตปิ ธมฺมจกฺกํ อุปฺปาเทติเยว นาม ตทตฺถํ ญาณํ ปริปาเจตีติ กตฺวาฯ อรหตฺตผลกฺขเณ ธมฺมจกฺกํ อุปฺปาทิตํ นาม ตสฺมิํ ขเณ ธมฺมจกฺกสฺส อุปฺปาทนาย กาตพฺพกิจฺจสฺส กสฺสจิ อภาวาฯ ปฏิเวธญาณญฺหิ อิธ ‘‘ธมฺมจกฺก’’นฺติ อธิปฺเปตํฯ อิทานิ เทสนาญาณวเสน ธมฺมจกฺกํ ทสฺเสตุํ – ‘‘กทา ปวตฺเตติ นามา’’ติอาทิมาหฯ น เกวลํ เถรสฺเสว, อถ โข สพฺเพสมฺปิ สาสนิกานํ ธมฺมกถา ภควโต ธมฺมเทสนา จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ จตุนฺนญฺจ เอกตฺตาทินยานํ อวิราธนโตติ ทสฺเสตุํ – ‘‘โย หิ โกจิ ภิกฺขุ วา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

เอกปุคฺคลวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

14. เอตทคฺควคฺโค

(14) 1. ปฐมเอตทคฺควคฺโค

เอตทคฺคปทวณฺณนา

[188] เอตทคฺเคสุ ปฐมวคฺคสฺส ปฐเม อาทิมฺหิ ทิสฺสตีติ เอตฺถ อคฺคสทฺโทติ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํฯ อชฺชตคฺเคติ อชฺชทิวสํ อาทิํ กตฺวาติ อตฺโถฯ องฺคุลคฺเคนาติ องฺคุลิโกฏิยาฯ อมฺพิลคฺคนฺติ อมฺพิลโกฏฺฐาโสฯ โกฏิภูตาติ ปรมโกฏิภูตา ตสฺมิํ ฐาเน ตาทิสานํ อญฺเญสํ อภาวโตฯ ตโต เอว เสฏฺฐภูตาติปิ อคฺคาฯ เอตทคฺคสนฺนิกฺเขโปติ เอตทคฺเค ฐปนํ อฏฺฐุปฺปตฺติอาทีหิ จตูหิปิ การเณหิฯ มหาปญฺญตาย เถเรน เอตทคฺคฏฺฐานสฺส ลทฺธภาวํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ – ‘‘กถ’’นฺติอาทิมาหฯ ทฺเว ปทนฺตรานีติ กณฺฑมฺพมูเล ยุคนฺธรปพฺพเตติ ทฺวีสุ ฐาเนสุ ทฺเว ปทานิ ทสฺเสตฺวาฯ มุณฺฑปีฐกนฺติ ยํ สตฺตงฺคํ ปญฺจงฺคํ วา น โหติ, เกวลํ มุณฺฑกปีฐํ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ อวตฺถริตฺวา นิสีทีติ พุทฺธานุภาเวน อชฺโฌตฺถริตฺวา นิสีทิฯ เตนาห – ‘‘เอวํ นิสีทนฺโต’’ติอาทิฯ กายสกฺขิํ กตฺวาติ นามกาเยน เทสนาย สมฺปฏิจฺฉนวเสน สกฺขิภูตํ กตฺวาฯ กุสลา ธมฺมา อกุสลา ธมฺมา อพฺยากตา ธมฺมาติ อิติ-สทฺโท อาทฺยตฺโถ, เตน สพฺพํ อภิธมฺมเทสนํ สงฺคณฺหาติฯ

ปาฏิหาริยฏฺฐาเนติ ยมกปาฏิหาริยสฺส กตฏฺฐาเนฯ ปสฺสถาติ เตสํ พหุภาวํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อสฺสาติ มนุสฺสสมูหสฺส เอกภาวํฯ